Dier van de Maand Zeekoe

In Burgers’ Zoo (het enige park in Nederland waar je deze dieren kan ontmoeten) zwemmen in de Mangrove zeekoeien rond. De zeekoe is een bijzonder mooi zoogdier, met een platte, ronde staartvin, voorpootjes en een koddig koppie. Ze kunnen echt de bodem afgrazen, zoals koeien dat doen. Wist je dat een zeekoe nauwer verwant is aan een olifant dan aan een walrus? Dat ze zeer kwetsbaar zijn in het wild? En dat je ze op verschillende plekken in de wereld kan tegenkomen? Je leest het vandaag in Dier van de Maand! (foto’s: Berry de Nijs/Writing Berries)

Zeemeermin van het dierenrijk

De wetenschappelijke naam van de zeekoe is Sirenia, hoe mooi is dat. Het is afgeleid van het Griekse Sirene, wat zeemeermin betekent. Zeekoeien zijn prachtige zeezoogdieren waarvoor één naam waarschijnlijk niet genoeg was, want ze hebben heel wat namen gehad door de jaren heen. De eerste wetenschappelijke beschrijving voor deze zoogdiersoort werd in 1811 opgetekend door Johan Karl Wilhelm Illiger. Hij noemde het dier een Sirenia. Wat ietwat verwarrend was, aangezien er ook een salamander familie is met die naam. In 1821 veranderde de naam naar Herbivore Gray, daarna werd het Sirenoidea Van Beneden in 1855 om vervolgens in 1866 te veranderen naar Phycoceta Haeckel. In 1889 werd het Halobioidea Ameghino, in 1923 Trichechiformes Hay, om tenslotte te eindigen met de naam Sireniformes Kinman in 1994. Inmiddels spreken we of over lamantijnen (ook bekend als manatees) en doejongs als we het over zeekoeien hebben. Deze laatste ondersoort dankt zijn naam aan het Maleise woord ‘duyung’ wat dan weer zeemeermin betekent. De benaming zeekoe kom je in meerdere talen tegen, al is een seekoei in het Afrikaans dan weer een nijlpaard en werd zeekoe in het Nederlands ook gebruikt voor walrussen, nijlpaarden en een bepaalde vissensoort.

Uiterlijke kenmerken zeekoe

De benaming ‘zeemeermin’ is heel elegant. Maar waarom de naam ‘zeekoe’ is bedacht, dat valt ook wel te begrijpen. Waarschijnlijk slaat deze naam terug op het grazende karakter en het vrij plompe uiterlijk van dit zeezoogdier. Ook vond men vroeger dat de kop te vergelijken was met die van een koe. Het lichaam van de zeekoe heeft een torpedoachtige vorm. De kop loopt over in de romp en eindigt bij een grote, platte, ovale staartvin, waarmee de zeekoe rake klappen kan uitdelen. Ze kunnen 2,5 tot 4 meter groot worden (van kop tot staart) en een gewicht bereiken van 250 tot 1600 kilogram. Vrouwtjes zijn doorgaans iets kleiner dan mannetjes, maar verder moeilijk van elkaar te onderscheiden. De huid van een zeekoe is grijs tot bruin. Soms ziet een zeekoe er groen uit. Dat is normaal en wordt veroorzaakt door algengroei op de huid. Zeekoeien worden in twee families opgedeeld; de lamantijn en de doejong. De lamantijn heeft een rondere snuit en dito staartvin, de doejong zijn snuit en staart hebben een meer driehoekige vorm. Bijzonder aan een zeekoe is dat ze voorpoten hebben met een soort handjes. Hiermee kunnen ze planten plukken en naar hun mond brengen. Dat is echt een heel leuk gezicht.

Zeekoe met poten

Over die voorpoten gesproken; wist je dat er fossielen van zeekoeien zijn gevonden die stammen uit het Eoceen tijdperk? De gevonden fossielen laten zien dat het dier in die tijd vier poten had. Dus twee voorpoten en twee achterpoten. Deze voorouders worden de Pezoserin (gelijkend op een nijlpaard) of Prosiren (gelijkend op een otter) genoemd. Hierdoor weten we dat zeekoeien eerst landdieren waren met waarschijnlijk hoeven die vooral langs het water leefden van waterplanten. Door de tijd heen hebben deze dieren zich aangepast tot zeezoogdieren, om de planten van de bodem van het water te kunnen eten.

Leefgebied zeekoe

Zeekoeien komen op verschillende plekken in de wereld voor. Het meest bijzondere is dat de woongebieden elkaar niet overlappen en zeekoeien elkaar dus niet opzoeken. De Caribische lamantijn kan je vinden in de Golf van Mexico, de Caraïbische Zee en voor de kust van Zuid-Amerika. De Amazonelamantijn woont in het Amazonebekken van Zuid-Amerika. Van Senegal tot Angelo kun je de West-Afrikaanse lamantijn zowel langs de kust als in de rivieren tegenkomen. De enige nog levende doejong soort zwemt met veel plezier rond aan de randen van de Indische Oceaan en de Rode Zee. Zeekoeien (lamantijnen en doejongs) houden ervan om te leven in warmere, ondiepe wateren. Hier groeien namelijk hun favoriete voedselplanten. Het maakt zeekoeien echt niet uit of ze in zoet, zout of brak (mengeling van zoet en zout) water zwemmen; als ze er maar zeegras, waterhyacinten, algen en drijvende vruchten van over het water hangende takken kunnen vinden. De Amazonelamantijn is eigenlijk de enige soort die in zoet water zwemt. Het meest belangrijk is dat het water warm is (liefst tussen de 25 en 30 graden Celsius). Is het water te koud, dan kunnen de dieren komen te overlijden.

Voortplanting en zoogtijd zeekoe

Zeekoeien leven soms alleen, soms in kleine familiegroepen. Soms komen al die families bij elkaar en is het een groot feest. Sociale relaties houden ze er schijnbaar niet op na, alleen de moeder-kindrelatie is echt belangrijk. Paren doen zeekoeien het hele jaar door. Iedere 2,5 tot 7 jaar kan een vrouwtje drachtig worden. Als er voedselschaarste is, zal het vrouwtje niet paren. De paring gaat vrij elegant; het mannetje en vrouwtje houden elkaars voorpoten vast en zwemmen vervolgens met hun buiken tegen elkaar. Vrouwtjes paren vaak met meerdere mannetjes. Na een draagtijd van 12 tot 14 maanden wordt het kalf in het water geworpen. Een zeekoe krijgt 1 kalf per keer, heel zelden wordt er een tweeling geboren. Net als bij dolfijnen heeft het kalf voor de eerste ademhaling wat hulp nodig om naar het oppervlak te komen, maar het kan wel direct zwemmen. Bij de geboorte weegt het kalfje 10 tot 30 kilo. Gemiddeld blijft een jong tot twee jaar bij zijn moeder, maar er zijn ook dieren die tot hun vierde levensjaar nog gezoogd worden. Jongen zijn pas geslachtsrijp tussen de 3 en 10 jaar oud. Een lamantijn kan zo’n 40 jaar oud worden en doejongs 60 jaar.

Relaxte zwemmers

Ik word altijd heel rustig als ik in Burgers’ Zoo bij de zeekoeien zit. Dat komt denk ik door de zeer relaxte vorm van voortbeweging. De wandelen met de voorpoten een beetje over de bodem op zoek naar eten of dobberen een beetje rond in het water. Zwemmen en voortbewegen doen zij met een snelheid tussen de 3 en 10 kilometer per uur. Maar… als het moet, dan drukken ze de voorpoten tegen de borst aan en kunnen ze met die grote staart echt vaart maken tot wel 25 kilometer per uur. Als het moet dan, want dat lekkere drijven en zwemmen op een relaxt tempo past veel beter bij deze zeedieren.

Familie van de olifant

Dat is best apart als je er over na denkt, want de olifant leeft op het land (kan overigens ook goed zwemmen) en de zeekoe in het water. Toch blijkt uit onderzoek dat de zeekoe eerder verwant is aan de olifant dan aan een zeehond of walrus. Ze behoren namelijk volgens de taxonomie tot de superorde Afrotheria. Vrij vertaald betekent deze naam ‘zoogdieren uit Afrika’. Ze hebben gemeen dat ze planteneten, zoogdier zijn en hun oorsprong hebben in Afrika. Zeekoeien en olifanten zijn de enige diergroepen binnen de Afrotheria die ook buiten Afrika voorkomen.

Kwetsbaar in het wild

Zeekoeien zijn zeer kwetsbaar in het wild. Dat geldt zowel voor de drie nog in leven zijnde lamantijnen als voor de Maleise doejong. Dit komt vooral door de mens. Zeekoeien komen geregeld aan de oppervlakte om adem te halen en hierbij komen ze soms in aanraking met schroeven van boten, met dodelijke afloop. Daarnaast kunnen ze in visnetten verstrikt raken en verhongeren door het eten van plastic. Soms wordt er op de dieren gejaagd. Dat ligt ook aan het gebied waar ze wonen. Alle lamantijnen en de doejong staan aangemerkt als Kwetsbaar met subcategorie Bedreigd. Dat houdt in dat bescherming hard nodig is. Er zijn verschillende organisaties die zich inzetten voor schonere zeeën, veiliger vissen en natuurlijk het aanmerken van beschermde gebieden om deze mooie dieren te kunnen beschermen.

Zeekoeien in de dierentuin

Zoals gezegd is er maar één dierentuin waar je in Nederland van zeekoeien kan genieten en dat is Burgers’ Zoo. Alle foto’s in dit artikel zijn daar ook gemaakt. In Burgers’ Zoo vind je de Caraïbische zeekoe in de Mangrove. Hier wonen ook andere mangrove- en regenwoudbewoners, zoals krabbetjes en vlinders. Het is een prachtige biotoop waar je zowel van bovenaf als via een panoramaraam in het water kan kijken.

Zeekoeien wonen in: Burgers’ Zoo


Ontbreken er dierentuinen in dit lijstje waar Nijlpaarden te bewonderen zijn? Laat het mij weten door middel van een berichtje via het contactformulier of een reactie onder dit artikel. Het gaat hier alleen om dierentuinen in Nederland.